ROTTERDAM, 26 jan. ’16 – 45.000 kleurendia’s van een van Nederlands meest bekende fotografen zijn aangetast door schimmels en dreigen verloren te gaan. Het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam heeft een unieke methode ontwikkeld om het werk van Ed van der Elsken (1925-1990) te restaureren. Het project kost bijna 200.000 euro, om dat bedrag voor elkaar te krijgen zoekt het museum nog sponsoren.
Door Herman Spinhof (eerder verschenen in AD/Rotterdams dagblad)
‘Het werk van Ed van der Elsken is niet alleen van cultureel-historische waarde maar is ook van betekenis vanwege het tijdsbeeld dat wordt weergegeven’, aldus hoofd collecties Martijn van den Broek van het Fotomuseum. Van der Elsken is de grondlegger van de fotoroman als kunstvorm. Zijn fictieve verhaal bij de foto’s in Een liefdesgeschiedenis in Saint Germain des Prés (1956) was omstreden toen het uitkwam. En zijn eerste volledige kleuren ‘mensenboek’, zoals Van der Elsken Eye Love You (1977) noemde, werd niet als kunst gezien, omdat kleurenfotografie in de reclame werd toegepast. Alleen zwart-wit fotografie werd destijds tot kunst gerekend.
Toen het Fotomuseum de circa 45.000 kleurendia’s onder zijn hoede kreeg, waren ze al aangetast door schimmel. Het is niet alleen schimmel, het vreet de dia’s ook op. De emulsielaag wordt aangetast, waardoor de dia verloren is. Het was zaak om dat proces snel te vertragen. In kartonnen dozen liggen de dia’s gesorteerd in het depot van het fotomuseum, dat op de tweede verdieping ligt en niet – vanwege eventueel wateroverlast – in de kelder. Het is 3 graden Celsius en droog (33% luchtvochtigheid). Met een gewone balpen zijn er geen aantekeningen te maken. Met een speciale stift die klaarligt wel. ‘Hier onder deze omstandigheden kan het proces vertraagd worden, niet gestopt. Daarom zijn we bezig gegaan om een methode te ontwikkelen om de dia’s schoon te maken en te restaureren.’ Katrin Pietsch is sinds 2008 als gespecialiseerde restaurateur verbonden aan het Fotomuseum: ‘Er was geen gepubliceerde methode bekend voor het restaureren van beschimmelde kleurendia’s. Dat is anders dan de restauratiemethodes van schilderijen, waar veel meer over bekend is. Ook navraag bij buitenlandse fotomusea en vak-collega’s leverde geen methode op die kon worden toegepast.’
Katrin Pietsch ontwikkelde unieke methode voor restauratie kleurendia’s. Fotograaf Fred Ernst
Stapje voor stapje heeft Pietsch een methode ontwikkeld om de schimmels te verwijderen en de aangetaste dia’s te restaureren. Een methode waar de kleurendia’s dia voor dia worden behandeld in verschillende baden. Een voor een worden de dia’s uit de originele raampjes gehaald. Op die raampjes heeft Van der Elsken vaak steekwoorden geschreven als: ‘bontjas’ of ‘cover’ bij een naaktfoto van kunstenaar en fotomodel Phil Bloom. ‘Die raampjes moeten ook bewaard worden vanwege die informatie en moeten gekoppeld blijven aan de betreffende dia. Die combinatie maakt het restauratieproces ingewikkelder.’ Afgelopen zomer heeft ze de in de loop der jaren ontwikkelde methode aangepast om 20 dia’s tegelijkertijd te kunnen behandelen. Door de reinigingsmethode worden de originele dia’s zelf niet beschadigd. ‘Maar we hebben te weinig mensen in dienst om het hele archief te kunnen behandelen. Om het project uit te voeren moeten dan ook speciaal mensen aan getrokken worden.’ Voor het theater- en muziekfestival de Parade van komende zomer hoopt Pietsch de eerste 1000 dia’s te hebben gerestaureerd, zodat die in een multimediashow gepresenteerd kunnen worden in een speciale museumtent.
Chili 1973, Ed van der Elsken
Tegelijk met het restaureren worden de dia’s gedigitaliseerd. ‘Je kan beschimmelde dia’s niet zomaar scannen. Omdat die schimmels besmettelijk zijn, moet je het apparaat steeds schoonmaken. Ook de opbergdozen moeten vernieuwd worden.’ Pietsch heeft een vijfjarige gespecialiseerde fotorestauratie-opleiding gevolgd in Berlijn. ‘Er zijn weinig opleidingen in de wereld die daarin gespecialiseerd zijn. Ik had vanaf mijn jeugd al belangstelling voor het vak en ben er zo ingerold. Voor de opleiding heb ik stage gelopen bij het Nationaal Fotorestauratie Atelier, een van de voorlopers van het Fotomuseum. De methode die ze heeft ontwikkeld zal vanwege de wetenschappelijke waarde binnenkort worden gepubliceerd, zodat ook anderen er hun voordeel mee kunnen doen. Met nieuwe collega’s hoopt ze het restauratieproject van de kleurendia’s van Van der Elsken af te ronden, waarmee zij een begin heeft gemaakt.
Ed van der Elsken
©Ed van der Elsken Eye Love You (1977)
Naaktstranden in Zandvoort en aan de Côte d’Azur. De rechts-extremistische ordebewaker in Chili tijdens demonstraties tegen de op 11 september 1973 vermoorde president Allende. De moslimguerrillastrijders in de zuidelijke archipel Susu in de Filipijnen (1973). En gewoon toevallige passanten op straat. Ed van der Elsken noemde een van zijn bekendste fotoboeken Eye Love You (1977): ‘Boek van geluk, verdriet, lijden, dood, strijd, moed en vitaliteit.’ Hij liep door de wereld met twee, drie fototoestellen om zijn nek en maakte altijd even oogcontact met degene die hij fotografeerde. Al was het in een flits. Die rechts-extremistische ordebewaker met zijn helm en motorbril op en zijn honkbalknuppel naar voren gericht, kijkt je recht in je ogen aan. De drie vrouwen in minirok die gearmd samen de staat oversteken kijken ook naar de fotograaf Ed van der Elsken. Geen candidcamera. ‘Hij knipte de foto en selecteerde ze achteraf niet vanwege het perfecte kader, maar op hun moment. Vanwege de blik in de ogen van degenen die op de foto staan. Als kijker heb je ook even dat contact. Voel je je in die wereld opgaan.’ Je zou Ed van der Elsken als een van de grondleggers van de ‘street photography’ in Nederland kunnen typeren, aldus hoofd collecties Martijn van den Broek van het Nederlands Fotomuseum. Van der Elsken (1925-1990) is ongetwijfeld Nederlands meest bekende fotograaf, zeker in het buitenland. Zijn fotoverhalen baarden opzien vaak vanwege de rauwe werkelijkheid die hij in alle menselijkheid toonde. Een humanist.
Exposities: 2016: museum op theaterfestival De Parade in Rotterdam donderdag 23 juni t/m zondag 3 juli (daarna in de rest van Nederland) en in het Nederlands Fotomuseum. In 2017: het museum Jeu de Paume (Parijs) en het Stedelijk Museum Amsterdam.
spinhof 